توسط : کانی طلا، سرچشمه طبیعی درخشندگی و ارزش این فلز گران‌بهاست؛ جایی که طلا در دل سنگ‌ها و لایه‌های زمین شکل می‌گیرد و به‌تدریج از عمق پوسته زمین تا سطح آن راه پیدا می‌کند. شناخت محل تشکیل و انواع کانی طلا برای زمین‌شناسان و جویندگان طلا اهمیت زیادی دارد، چون مسیر کشف رگههای طلادار و معادن بزرگ از همین‌جا آغاز میشود. در طبیعت، طلا را معمولاً بهصورت آزاد یا همراه با کانی‌هایی مثل کالاوریت، سیلوِنیت، پیریت، کالکوپیریت و تلوریدها می‌بینیم. همین شناخت از منشأ طبیعی طلا، پایه درک ارزش واقعی آن در بازار و تصمیم‌گیری‌های هوشمندانه مانند خرید طلای آب شده است. در ادامه درباره هر یک از این انواع کانی طلا و محل پیدایش آنها بیشتر صحبت خواهیم کرد.
کانی طلا چیست؟
کانی طلا به گروهی از مواد معدنی یا سنگهای طبیعی می‌گویند که عنصر طلا را در ساختار خود جای داده‌اند. این کانی‌ها معمولاً مقادیر کمی طلا، اغلب بهصورت ذرات ریز یا آلیاژ با فلزات دیگر، در خود دارند و استخراج طلا از آنها نیازمند فرآیندهای ویژه است. برای درک بهتر منشأ کانی طلا، باید دانست که طلا چگونه تشکیل میشود؛ طلا غالباً در محیط‌های هیدروترمال (گرمابی) و رگه‌ای تشکیل میشود؛ یعنی محلول‌های گرم و غنی از ترکیبات معدنی از اعماق زمین به لایه‌های رویی نفوذ کرده، با سرد شدن طلا را رسوب می‌دهند. در این فرایند، ترکیبات همراه مانند سولفیدها و تلوریدها با طلا مخلوط می‌شوند و گاهی باعث ایجاد فری کانیهای همراه طلا می‌شوند.
بیشتر بخوانید:سنگ سیاه طلادار سیلیس؛ خوشبختی در سیاهی
همچنین طلا می‌تواند در رسوبات فرسایشی (آبرفتی) رودخانهها و روان‌آب‌ها ته‌نشین شود. در عمل، طلا در کوارتز و کانیهای سولفیدی غنی مانند پیریت و آرسنوپیریت مشاهده شده و وجود لایه‌های اکسیدی آهن مانند هماتیت و لیمونیت در سنگهای مادری (گوسان) می‌تواند نشانه‌ای از حضور طلا باشد. این نوع طلا که هنوز به شمش یا جواهر تبدیل نشده، همان طلای خام است و در حالت طبیعی بیشترین خلوص را دارد. دانستن اینکه طلای خام چیست، به شناسایی منشأ و کیفیت کانی طلا کمک زیادی می‌کند.
انواع کانیهای حاوی طلا در طبیعت
کانی طلا در دل طبیعت به شکل‌های گوناگونی شکل می‌گیرد و همین تنوع، شناخت آن را برای زمین‌شناسان و جویندگان طلا به چالشی جذاب تبدیل می‌کند. طلا را همیشه خالص یا به شکل دانه‌های درخشان در دل سنگ‌ها می‌بینیم؛ در بسیاری موارد، این فلز گران‌بها در ترکیب با دیگر عناصر مانند تلوریوم، نقره، بیسموت یا حتی درون ساختار کانیهای رسی و سولفیدی جای گرفته است. آشنایی با انواع کانی طلا و ویژگی‌های ظاهری، شیمیایی و زمین‌شناسی آنها، مسیر اکتشاف منابع طلادار را هموارتر می‌کند. در ادامه، با مهم‌ترین کانیهای حاوی طلا در طبیعت آشنا می‌شوید.
کالاوریت (Calaverite)
تیولیدی از طلا و تلوریوم با فرمول AuTe₂ است. کالاوریت را بهصورت رگه‌ای همراه با سایر تیولیدهای طلا-نقره مانند کرنریت و سیلوانیت می‌بینیم. این کانی اغلب حدود ۴۰٪ طلا دارد و در معادنی مانند Cripple Creek (کالیفرنیا) و Kalgoorlie (استرالیا) یافت شده است.
سیلوانیت (Sylvanite)
تیولید طلا-نقره با فرمول Ag,AuTe₂ که نسبت نقره و طلا در آن معمولاً برابر است. سیلوانیت با رنگ خاکستری نقره‌ای تا سفید روشن و جلا فلزی وجود دارد و نرم‌تر از بیشتر کانیهای طلادار است. این کانی، شایع‌ترین تیولید طلا در طبیعت است.
پتزیت (Petzite)
یک کانی تیولید نرم با فرمول Ag₃AuTe₂ است. پتزیت رنگ خاکستری تیره داشته و عمدتاً در محیط‌های هیدروترمال تشکیل میشود. این کانی را معمولاً همراه با سایر تیولیدهای طلا مانند کالاوریت، سیلوانیت و کرنریت و کانیهای همراهی چون جیوه، نقره و مس کشف می‌کنیم.
کرنریت (Krennerite)
تیولیدی از طلا با فرمول پایه AuTe₂ است که کریستال‌های ارتورومبیک دارد. کرنریت گاهی مقادیر جزئی نقره (تا ~۲۴٪) نیز در خود دارد. این کانی در شرایط دمای بالا و محیط‌های هیدروترمال تشکیل شده و رنگ آن از نقره‌ای تا زرد مایل به برنزی تغییر می‌کند.
مونتموریلونیت طلادار (Gold-bearing Montmorillonite)
مونتموریلونیت یک کانی رسی از گروه اسمکتیت است که گاهی در نواحی دگرسانی می‌توانید پیدا کنید. در برخی کانسارها پس از هوازدگی، ممکن است رس، ذرات ریز طلا و آلیاژهای آن را جذب کند و اصطلاحاً «مونتموریلونیت حاوی طلا» پدید آید. این کانی رسوبی معمولاً در کنار کوارتز یا کانیهای سولفیدی کشف می‌کنند. منابع مستقیمی در مورد مونتموریلونیت طلادار کم است، اما وجود کانیهای رسی غنی‌شده با طلا در برخی معادن گزارش شده است.
نگت یا ناگت طلا (Gold Nugget)
قطعه‌ای از طلای خالص یا نزدیک به خالص که بهصورت توده یا دانه از کانسار رها شده است. ناگت‌ها معمولاً بیش از ۹۰٪ طلای خالص‌اند. این تکه‌های فلزی، رنگ زرد طلایی براق و جلا فلزی دارند و نرم‌اند؛ یعنی با خراشیدن سطح آنها با چاقو به‌جای شکستگی، تغییر شکل قابل مشاهده است. ناگت‌ها اغلب در شنزارها و لایه‌های آبرفتی رودخانه‌ای می‌یابید و از آسان‌ترین فرم‌های طلا برای استخراج است.
مالدونیت (Maldonite)
یک آلیاژ طبیعی طلا-بیسموت با فرمول Au₂Bi است. مـالدونیت رنگ نقره‌ای مایل به صورتی داشته و سختی بسیار پایینی (حدود ۱٫۵–۲) دارد. معمولاً در رگههای کوارتز و کانسارهای غنی از بیسموت همراه با طلا یافت می‌کنید. این آلیاژ فقط در دماهای بالا، بیش از حدود ۱۱۶ درجه سانتی‌گراد، پایدار است.
بیشتر بخوانید:چگونه طلای موجود در سنگ و خاک را تشخیص دهیم؟
طلا در کجا پیدا میشود؟
طلا را در اغلب نقاط دنیا می‌توانید بیابید و معادن معتبر در هر قاره‌ای وجود دارد؛ به‌جز قطب جنوب. بیشترین تولید طلا در سال‌های اخیر در کشورهای چین، روسیه و استرالیا متمرکز شده است. به‌طور کلی، کانسارهای غنی طلا اغلب در باندهای کوهزایی و مناطق دگرگونی تشکیل شده‌اند؛ برای مثال رگههای غنی طلادار Witwatersrand در آفریقای جنوبی و شیپ‌های کارلین در نوادا (آمریکا) شناخته شده‌اند. طلا را به دو شکل اصلی در طبیعت می‌بینید؛ رگه‌ای اغلب همراه با کوارتز و سولفید و آبرفتی.
در ایران نیز معادن مختلفی طلادار شناسایی شده است. بزرگ‌ترین معدن طلای ایران «زرشوران» در استان آذربایجان غربی قرار دارد که ذخیره اثبات‌شده آن حدود ۲۰ میلیون تن کانسنگ با عیار متوسط ۵٫۵ گرم بر تن گزارش شده است. علاوه بر آن، معدن «تکاب» (ساریگونی) نیز بیش از ۴ تن طلا در ذخایر اثبات‌شده دارد.
مطالعات اخیر همچنین وجود معادن جدید در پیرامون سقز (کردستان) و نواحی «مهدی‌آباد» (کرمان)، «خراپه» (آذربایجان غربی) و دیگر مناطق اشاره می‌کنند. به‌طور خلاصه، جستجوی طلا در ایران بر پایه اکتشاف در مناطق با سابقه دگرسانی هیدروترمال و رخنمون‌های رگه‌ای صورت می‌گیرد.
در سطح جهانی نیز رودخانهها، پهنه‌های کوارتزی رنگ‌پریده و رگههای سولفیدی مناطق کوهزایی از جمله مکان‌های مطلوبی است برای یافتن طلا. این منابع شامل معادن زیرزمینی و روباز می‌شوند؛ برای نمونه فهرست بزرگ‌ترین معادن جهان شامل Muruntau در ازبکستان، Carlin در آمریکا، Grasberg در اندونزی و Olimpiada در روسیه است.
روش‌های شناسایی و استخراج طلا از کانی‌ها
شناسایی طلا در کانی‌ها به روش‌های متعدد صورت می‌گیرد. در مرحله پیش‌تشخیص کانی طلا، مشخصات فیزیکی کانی را بررسی می‌کنند؛ رنگ زرد طلایی براق و جلا فلزی کانی طلا، ویژگی مشخصی است که آن را از دیگر کانسارها متمایز می‌کند. برای مثال، پیریت، غبارک و فسفات آهن، رنگ زرد مات و شکستگی شکننده دارد، ولی طلای خالص پس از خراش با چاقو خمیده میشود. یکی از روش‌های سنتی میان جویندگان، تشخیص سنگ طلا با وایتکس است؛ در این روش غیرعلمی، اگر سنگ در تماس با وایتکس واکنش نشان دهد یا تغییر رنگ دهد، احتمال وجود طلا بررسی میشود، اما زمین‌شناسان تأکید دارند این روش قطعی و دقیق نیست و باید از آزمایش‌های تخصصی‌تر استفاده کرد.
حضور کانی طلا اغلب با کوارتز سفید یا سیاه در رگههای زیرزمینی همراه است و کانسارهای سولفیدی مثلاً پرآرسن یا پیریت ممکن است طلا را با جزئیات ریزی در خود داشته باشند؛ در چنین مواردی مشاهده گوسان آهن، هماتیت یا لیمونیت قهوهای، روی کانیهای سولفیدی می‌تواند به‌عنوان نشانه ضمنی حضور طلا باشد. پس از شناسایی اولیه، از روش‌های مختلفی برای استخراج طلا از کانی‌ها می‌توانید استفاده کنید. مهم‌ترین روش‌ها عبارت‌اند از:
جداسازی ثقلی (گرانشی)
با توجه به چگالی بالای طلا و کانی طلا، بسیاری کانساران ساده را می‌توانید با شستن در آب یا دستگاه‌های ثقلی مانند تابه دستی «پَن» جدا کنید. در روش پَنینگ، مخلوط شن‌ماسه‌ای را در آب می‌چرخانید تا ذرات سبک شسته شوند و دانه‌های سنگین طلا در ته ظرف جمع گردد.
شناورسازی (فلوتاسیون)
این روش زمانی کاربرد دارد که طلا در دل کانیهای سولفیدی ریز قرار دارد. در این روش، از حلال‌ها و کف‌زاها استفاده می‌کنیم تا کانی طلا مثلاً پیریت، کالکوسیت از بقیه کانی‌ها جدا شوند.
لیچ یا استخراج شیمیایی
رایج‌ترین روش برای سنگهای با عیار پایین، استفاده از محلول سیانید برای استخراج کانی طلا است. طلا در حضور سیانید در محلول غلیظ حل میشود و سپس با جذب‌کننده‌هایی مانند کربن فعال از محلول جداسازی میشود. روش‌های نوین زیستی و بدون سیانید نیز توسعه یافته و از باکتری‌ها یا ترکیبات دیگری مانند تیوئوریا برای استخراج طلا استفاده می‌کنند.
آزمون‌ها و تحلیل‌های آزمایشگاهی
پس از جداسازی کانسنگ، تعیین عیار و درصد طلای موجود با روش‌های دقیق انجام میشود. روش مرسوم، «آزمون ذوب Fire Assay» است که طی آن نمونه پودر شده با سرب و فلکس در کوره ذوب شده و سپس با شیمی‌های خاص طلا از سرب جدا و وزن می‌کنیم. علاوه بر آن، ابزارهای طیفی مانند «XRF» و جذب اتمی« AAS» یا «ICP-MS» نیز برای اندازه‌گیری مقادیر طلا به کار می‌روند.
بیشتر بخوانید:هر آنچه که باید درباره طلا بدانید؛ از نماد شیمایی تا کاربردها
چطور کانی طلا را در طبیعت بشناسیم؟
برای یافتن کانی طلادار در طبیعت، جمـع‌آوری نشانه‌ها و انجام تست‌های میدانی اهمیت دارد. ابتدا بازرسی بصری انجام می‌دهیم؛ به رنگ زرد روشن و درخشان ذرات توجه کنید. طلای طبیعی، رنگ‌اش زرد طلایی شفاف و جلا فلزی دارد که در نمونه‌های سنگین بهتر آشکار میشود. سپس می‌توان با خراش دادن سطح کانی با جسم سختی مانند چاقو آن را امتحان کرد؛ اگر کانی خمیدگی نشان دهد و نازک شود (فولادی یا مس تیره نشود)، احتمالاً طلای خالص است.
گاهی طلا کاملاً مشخص نیست و در کوارتز یا کانیهای سولفیدی بهصورت رگههای ریز وجود دارد؛ در این‌حال جستجو کانی طلا در بسترهای کوارتزی سفید یا سیاه و بررسی لبه‌های شکسته گوسان‌های آهنی رسوب سبز یا قهوهای می‌تواند کمک کند.
در اکتشاف کانی طلا می‌توانید از ابزارهای ساده هم بهره ببرید. مثلاً استفاده از طاس یا پان (pan) در رودخانهها برای جداکردن سریع ذرات سنگین (احتمالاً طلادار) بسیار متداول است. ابزارهای پیشرفته‌تر مثل فلزیاب‌ها نیز با تشخیص میدان مغناطیسی ضعیف طلا، وقوع کانسار را هشدار می‌دهند. در نهایت، هر نمونه مشکوک طلا را باید به آزمایشگاه بفرستید تا با روش‌های دقیق تأیید شود.
کانی طلا؛ راز درخشان طلا در دل سنگ‌ها
در پایان، درک درست از کانی طلا به معنای شناخت ریشه‌های واقعی ثروت در دل زمین است. طلا در قالب کانیهای متنوع، از رگههای کوارتزی تا رسوبات آبرفتی، چهره‌های گوناگونی دارد و تنها با آگاهی از ویژگی‌های زمین‌شناسی و روش‌های علمی اکتشاف می‌توان آن را یافت. شناخت کانی طلا، پلی میان علم و کشف است؛ پلی که جویندگان طلا را از حدس و شانس به سوی کشف هدفمند و استخراج هوشمندانه هدایت می‌کند.
