توسط : سکه اشرفی نمادی از شکوه اقتصادی در تاریخ امپراتوری‌های اسلامی به شمار می‌رود. سلاطین مملوک مصر این سکه طلا را نخستین بار در سال ۱۴۰۷ میلادی تولید کردند و نام آن را از سلطان اشرف برسبای اقتباس گرفتند. ایرانیان در دوران صفوی و قاجار این واحد پولی را با وزن تقریبی ۳.۵ گرم توسعه دادند و در معاملات تجاری به کار گرفتند. متخصصان سکه‌شناسی ویژگی‌های هنری آن را بررسی می‌کنند و نقش آن را در مبادلات بین‌المللی برجسته می‌سازند. گردآورندگان آثار تاریخی امروزه این سکه را به عنوان میراثی نفیس حفظ می‌کنند و ارزش فرهنگی آن را برجسته می‌کنند. در این مقاله به سرگذشت این سکه تاریخی می‌پردازیم و از زوایای مختلف آن را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
تاریخچه سکه اشرفی؛ سکه اشرفی اولین بار چه زمانی ضرب شد؟
سکه اشرفی، یک سکه طلا، از اواسط قرن پانزدهم میلادی در جهان اسلام رواج پیدا کرد. حاکمان مملوک در مصر برای نخستین بار این سکه را در سال ۸۱۰ هجری قمری (برابر با ۱۴۰۷-۱۴۰۸ میلادی) ضرب کردند و احتمالاً نام آن را از سلطان اشرف برسبی (حاکم از ۸۲۵ تا ۸۴۱ هجری / ۱۴۲۲ تا ۱۴۳۸ میلادی) برگرفتند. این سکه با وزن اولیه حدود ۳٫۴۵ گرم، استاندارد و خلوصی برابر با دوکات ونیزی یا فیورینو فلورانسی (24 عیار) داشت؛ سکه‌هایی که به دلیل ثبات وزن و کیفیت برترشان، در تجارت جهانی محبوبیت زیادی کسب کرده بودند.
اشرفی با دینار طلای رایج آن دوران تفاوت داشت و به سرعت به شرق اسلامی، به ویژه ایالات کوچک ترکمنی در شرق آناتولی، شمال سوریه و شمال بین‌النهرین گسترش یافت، جایی که با سکه طلای تانگا رقابت می‌کرد. در دوره‌های پسین، امپراتوری‌های گوناگون اسلامی اشرفی را به کار گرفتند.
در عصر ترکمن‌ها، جهانشاه قراقویونلو (حاکم از ۸۴۱ تا ۸۷۲ هجری / ۱۴۳۸ تا ۱۴۶۷ میلادی) سکه اشرفی‌هایی با وزن ۳٫۹ گرم ضرب کرد و آق‌قویونلوها اشرفی‌هایی با وزن ۳٫۴ گرم تولید کردند.
در زمان صفویان، شاه اسماعیل اول سکه اشرفی‌هایی با وزن ۳٫۵۲ گرم و ربع اشرفی را ضرب زد. تا حوالی سال ۱۶۰۰ میلادی، استاندارد تانگای طلایی همچنان برتری داشت، اما پس از آن، اشرفی جای آن را گرفت و تا سال ۱۷۳۷ میلادی، استاندارد اصلی سکه‌های طلای ایرانی باقی ماند. ارزش اسمی اشرفی نسبت به دینار نقره افزایش یافت.
در دوره افشاریان، نادر شاه افشار (حاکم از ۱۱۴۸ تا ۱۱۶۰ هجری / ۱۷۳۶ تا ۱۷۴۷ میلادی) مهر اشرفی را بر پایه استاندارد مهر طلای مغولی (۱۱٫۰۱۶ گرم) معرفی و نیم و ربع آن را نیز ضرب کرد. او اشرفی قدیمی (۳٫۴۹۸ گرم) را به ندرت تولید می‌کرد و نسبت ۱ به ۳ میان آن و مهر اشرفی برقرار بود.
در عصر زندیه، کریم خان زند (حاکم از ۱۱۶۳ تا ۱۱۹۳ هجری / ۱۷۵۰ تا ۱۷۷۹ میلادی) اشرفی‌هایی ضرب کرد که ربع مهر اشرفی (۲٫۷۶۸ گرم) با نام اشرفی کریم‌خانی شهرت یافت.
در زمان قاجارها، تا سال ۱۷۶۸، مهر اشرفی برابر با ۱۰٬۰۰۰ دینار (یک تومان) ارزش داشت، اما با کاهش ارزش دینار، وزن آن تغییر کرد. از سال ۱۷۸۶ به بعد، حاکمان سکه اشرفی سبک‌تر (۲٫۹۱۵ گرم) ضرب زدند و اشرفی به تدریج جای خود را به تومان طلا داد، هرچند نام اشرفی تا قرن بیستم برای سکه‌های طلای معادل یک تومان به کار می‌رفت. در سال‌های ۱۸۳۰ تا ۱۸۳۴، آنها استاندارد قدیمی ۵۴ گرینی (۳٫۴۹۸ گرم) را احیا کردند، اما با ادامه کاهش ارزش دینار، ضرب اشرفی را متوقف ساختند.
این سکه در سرزمین‌های دیگری همچون امپراتوری عثمانی، مغولان هند و حتی نپال نیز کاربرد یافت، اما ریشه اصلی آن به مصر مملوک بازمی‌گردد و نقش برجسته‌ای در تجارت و اقتصاد اسلامی ایفا کرد.
بیشتر بخوانید: بررسی جواهرات سلطنتی از تاج ها تا گردنبند های مطرح
ویژگی‌های ظاهری و فنی سکه اشرفی
ویژگی‌های فنی سکه اشرفی، مانند وزن، جنس، خلوص و قطر، بسته به دوره و منطقه ضرب تفاوت‌هایی دارند، اما تولیدکنندگان معمولاً آنها را بر پایه استانداردهای تجاری بین‌المللی مانند دوکات ونیزی (با وزن تقریبی ۳٫۵ گرم) یا استانداردهای محلی تنظیم می‌کردند. جنس اصلی سکه‌ها طلا با خلوص بالا (معمولاً ۹۱ درصد یا بیشتر) است و تاجران از آنها به عنوان واحد پولی در معاملات تجاری بهره می‌بردند. در ادامه، جزئیات فنی را بر اساس دوره‌های مختلف بیان شده است.
جنس و خلوص
سکه‌های اشرفی از طلا را با خلوص ۲۲ عیار (۹۱٫۶۷ درصد) یا بیشتر می‌سازند. در نمونه‌های اولیه، خلوص آنها با سکه‌های بیزانسی یا ساسانی همخوانی دارد (حدود ۹۰ تا ۹۵ درصد). در دوره‌های بعدی، مانند عصر قاجار یا نزاری‌های هند، خلوص به ۹۱ درصد می‌رسد.
وزن
- اولیه (مملوکان، قرن ۱۵ میلادی): ۳٫۴۵ گرم.
- صفویان: اشرفی کامل حدود ۳٫۵۲ گرم و ربع اشرفی حدود ۰٫۸۸ گرم.
- افشاریان: اشرفی قدیمی ۳٫۴۹۸ گرم؛ مهر اشرفی جدید ۱۱٫۰۱۶ گرم (همراه با نیم و ربع آن).
- زندیه: اشرفی کریم‌خانی حدود ۲٫۷۶۸ گرم (ربع مهر اشرفی).
- قاجار و هند (هیدرآباد): اشرفی کامل ۱۱٫۱۷۸ گرم (معادل ۰٫۳۲۷ اونس طلا)، نیم اشرفی ۵٫۵۸۹ گرم، ربع اشرفی حدود ۲٫۷۹۴ گرم، و یک‌هشتم اشرفی حدود ۱٫۳۹۷ گرم.
قطر و ضخامت اشرفی‌ها بسته به وزنشان تغییر می‌کند. اشرفی‌های اولیه با وزن ۳٫۴۵ گرم قطری حدود ۲۰ تا ۲۲ میلی‌متر دارند که شبیه به دوکات ونیزی است. اشرفی‌های سنگین‌تر با وزن ۱۱ گرم قطری ۲۵ میلی‌متر یا بیشتر نشان می‌دهند. ضخامت آنها معمولاً بین ۱ تا ۲ میلی‌متر می‌رسد و لبه‌های صاف یا کمی برجسته‌ای برای جلوگیری از ساییدگی در آنها وجود دارد.
استانداردهای دیگر: ضرب‌کنندگان اشرفی‌ها اغلب آنها را به شکل گرد می‌زدند و گاهی لبه‌های دندانه‌دار برای جلوگیری از تقلب اضافه می‌کردند. در دوره‌های اسلامی، حاکمان وزن دقیق را بر پایه «مثقال» (۴٫۲۵ گرم برای برخی دینارها) تعیین می‌کردند، اما اشرفی اولیه را معادل ۳٫۴۵ گرم می‌زدند تا با تجارت مدیترانه‌ای همخوانی داشته باشد.
ویژگی‌های ظاهری سکه اشرفی
سکه اشرفی، به عنوان یک سکه اسلامی، معمولاً فاقد تصاویر انسانی یا حیوانی ظاهر می‌شود، زیرا ممنوعیت‌های مذهبی پس از اصلاحات عبدالملک در قرن هفتم میلادی چنین عناصری را ممنوع کرده است. طراحان این سکه، طرح آن را بر پایه حکاکی‌های خطی عربی یا فارسی بنا می‌نهند. آنها روی و پشت سکه را با خطوط کوفی، نسخ یا ثلث زینت می‌دهند و نمادهای مذهبی، نام سلطان و محل ضرب را در آن جای می‌دهند. این طراحی‌ها ساده، اما دقیق و هنری جلوه می‌کنند و حاشیه‌های دایره‌ای برای افزایش زیبایی و حفاظت به آنها می‌افزایند. تفاوت‌ها بسته به دوره زمانی تغییر می‌کنند:
روی سکه
طراحان معمولاً شهادتین «لا إله إلا الله محمد رسول الله» را در مرکز قرار می‌دهند، نام سلطان مانند «السلطان الأشرف برسبای» در نمونه‌های اولیه را اضافه می‌کنند و گاهی آیات قرآن مانند سوره توحید را حک می‌کنند. در دوره‌های ایرانی (صفوی و قاجار)، آنها نام شاه مانند «شاه اسماعیل» یا «نادر شاه» را با تزیینات هندسی می‌آرایند. در نمونه‌های هندی (هیدرآباد نزاری)، تصویر کامل چهارمنار، بنای تاریخی ساخته‌شده در ۱۵۹۱ را در مرکز می‌گنجانند. این مورد یکی از نمونه‌های نادر با عنصر تصویری غیرمذهبی به شمار می‌رود.
پشت سکه
طراحان تاریخ ضرب سکه اشرفی (به هجری قمری)، محل ضرب مانند «قاهره»، «تبریز» یا «هیدرآباد» و ارزش سکه مانند «اشرفی»، «نصف اشرفی» یا «ثمن اشرفی» را در این بخش حک می‌کنند. آنها حاشیه را با آیات قرآن مانند «قل هو الله أحد» یا عبارات ستایشی زینت می‌بخشند. در نمونه‌های نزاری، طرح‌های اسلیمی را اطراف آن می‌چینند و حکاکی‌های فارسی مانند «جلوس میمنت مانوس ۴۰ ضرب فرخنده بنیاد حیدرآباد» به معنای ضرب در هیدرآباد برای بزرگداشت سال ۴۰ سلطنت را اضافه می‌کنند.
تزیینات کلی: طراحان حاشیه‌های دایره‌ای با نقاط را می‌سازند و خطوط برجسته را برای افزایش دوام به کار می‌گیرند. در سکه‌های اولیه، آنها طرح را شبیه به دینارهای بیزانسی بدون صلیب طراحی می‌کنند. در دوره‌های بعدی، تزیینات هندسی یا گل‌دار را به آن می‌افزایند. لبه سکه را صاف نگه می‌دارند یا با حکاکی‌های اضافی برای جلوگیری از جعل تقویت می‌کنند.
این ویژگی‌ها اشرفی را به سکه‌ای کاربردی برای تجارت تبدیل می‌کنند، اما با گذشت زمان، وزن و طراحی آن را برای پاسخ به نیازهای محلی تغییر می‌دهند.
آیا سکه اشرفی ارزش اقتصادی دارد؟
سکه اشرفی از مسکوکات طلا به عنوان گنجینه‌ای طلایی و تاریخی، ارزش اقتصادی چشمگیری را به خود اختصاص می‌دهد. این ارزش از دو منبع اصلی سرچشمه می‌گیرد: محتوای طلای خالص آن که بر اساس وزن و عیار، قیمتی پایه‌ای را رقم می‌زند و جذابیت کلکسیونی‌اش که اغلب چندین برابر ارزش ذاتی را می‌رساند. برای نمونه، یک اشرفی سبک با وزن ۳٫۴۵ گرم حدود ۳۷۰ دلار ارزش ذاتی دارد، در حالی که نمونه‌های سنگین‌تر مانند نوع هندی تا ۱۱۷۰ دلار می‌رسند.
بازارهای جهانی و محلی مانند حراجی‌های Heritage Auctions، این سکه‌ها را با قیمت‌هایی فراتر از طلا معامله می‌کنند، جایی که یک اشرفی عثمانی در شرایط عالی تا ۸۵۰ دلار فروخته می‌شود و در ایران، نمونه‌های قاجاری از ۴۰ دلار تا هزاران دلار ارزش‌گذاری می‌گردند.
عوامل گوناگونی مانند نادر بودن، شرایط نگهداری و نوسانات قیمت طلا، این ارزش را شکل می‌دهند و آن را به سرمایه‌ای سودآور تبدیل می‌کنند. کلکسیونرها سکه‌های اولیه مملوکی یا صفوی را با قیمتی بالا می‌خرند، در حالی که جعل‌های رایج خریداران را به سوی کارشناسان معتبر مانند NGC سوق می‌دهد. در سال ۲۰۲۵، روند صعودی طلا سکه اشرفی را به گزینه‌ای ایده‌آل برای سرمایه‌گذاری بلندمدت بدل کرده، جایی که اصالت و زیبایی تاریخی‌اش نه تنها ثروت می‌آفریند، بلکه میراثی ماندگار را حفظ می‌کند.
خرید و فروش سکه اشرفی قانونی و امکانپذیر است؟
بله، می‌توانید سکه اشرفی را در ایران بخرید و بفروشید، اما باید شرایط خاصی را رعایت کنید که قوانین مجازات اسلامی و مقررات میراث فرهنگی آنها را تعیین کرده‌اند. اگر سکه‌ای از منابع قانونی مانند کلکسیون‌های مجاز یا بازارهای معتبر به دست آید و از حفاری غیرمجاز ناشی نشود، افراد می‌توانند آن را معامله کنند.
بر اساس تبصره ماده ۵۶۲ قانون مجازات اسلامی، قانون تنها اموال تاریخی-فرهنگی حاصل از حفاری غیرقانونی را ممنوع می‌داند و در صورت نقض، خریدار و فروشنده علاوه بر ضبط سکه، به حبس یا جریمه محکوم می‌شوند. سکه‌های چکشی قدیمی ممکن است محدودیت‌های میراث فرهنگی را شامل شوند، در حالی که نمونه‌های ماشینی دوره قاجار یا مدرن‌تر با فاکتور رسمی و بدون تقلب، به راحتی در صرافی‌ها، سمساری‌ها یا بورس معامله می‌شوند.
بیشتر بخوانید: کدام سکه‌ها از جنس نقره‌اند؟
علاوه بر این، قوانین کلی بازار طلا مانند ثبت معاملات عمده در سامانه‌های رسمی، پرداخت مالیات بر عایدی سرمایه (برای بیش از ۵ سکه در سال) و جلوگیری از پولشویی را اجرا می‌کنند که بانک مرکزی و سازمان امور مالیاتی بر آنها نظارت دارند. افراد نباید سکه را بدون مجوز ضرب یا وارد کنند یا در وزن و عیار آن تقلب کنند، زیرا این اقدامات ممنوع‌اند و مجازات حبس ۱ تا ۱۰ سال را به دنبال دارند.
بنابراین، خریداران باید از مراکز معتبر مانند بورس کالا یا صرافی‌های مجاز خرید کنند تا معامله‌ای امن و قانونی انجام دهند. در سطح جهانی، مردم این سکه‌ها را به عنوان اقلام کلکسیونی آزادانه معامله می‌کنند، اما صادرات آنها از ایران ممکن است به مجوز نیاز داشته باشد..
قیمت سکه اشرفی چقدر است؟
سکه اشرفی، به‌عنوان یک سکه تاریخی طلا، قیمتی ثابت ندارد. کارشناسان ارزش آن را بر اساس دوره ضرب مانند دوران قاجار، صفوی یا عثمانی، وزن، وضعیت نگهداری و تقاضای بازار کلکسیونی محاسبه می‌کنند. ارزش ذاتی این سکه بر پایه محتوای طلای آن که معمولاً خلوصی ۲۲ عیار و وزنی تقریبی بین ۳٫۴۵ تا ۱۱ گرم دارد، قیمت سکه بین ۳۰ تا ۱۰۰ میلیون تومان قرار می‌گیرد، اما ارزش کلکسیونی آن گاهی چندین برابر بیشتر می‌شود. برای نمونه، یک سکه اشرفی قاجاری با وزنی حدود ۱ گرم و عیار ۱۸، از ۲ میلیون تومان آغاز می‌شود.
در بازار امروز، با توجه به قیمت طلای ۲۴ عیار، یک سکه اشرفی سبک (با وزن ۳٫۴۵ گرم) ارزش ذاتی‌ای نزدیک به ۳۳ میلیون تومان دارد، در حالی که نمونه‌های سنگین‌تر مانند نوع هندی چهارمنار (با وزن ۱۱٫۱۷۸ گرم) تا ۱۲۰ میلیون تومان می‌رسد.
برای خرید، پیشنهاد می‌کنیم حراجی‌های معتبر مانند ایران آنتیک یا سایت‌های کلکسیونی را بررسی کنید، زیرا قیمت‌ها بسته به نادر بودن سکه مانند انواع صفوی یا قاجاری از چند میلیون تا صدها میلیون تومان تغییر می‌کند. در سال ۱۴۰۴، با نوسانات قیمت طلا، کارشناسان قیمت متوسط اشرفی قاجاری را حدود ۷۰ تا ۸۰ میلیون تومان اعلام کرده‌اند، اما برای ارزیابی دقیق، حتماً از کارشناسی حرفه‌ای بهره ببرید. همچنین می‌توانید برای سودآوری بیشتر به خرید طلای آب شده نیز روی بیاورید. برای اطلاعات بیشتر می‌توانید به مقاله طلای آب شده چیست مراجعه کنید.
نگین درخشان تاریخ
در نهایت، سکه اشرفی چونان نگینی درخشان در تاج تاریخ اسلامی می‌درخشد، نمادی از شکوه اقتصادی و هنری امپراتوری‌های گذشته که از دل مصر مملوکی تا مرزهای صفوی و قاجار، جریان تجارت و فرهنگ را زرین کرده است. این میراث طلایی، با وزن دقیق و طرح‌های کوفی‌اش، نه تنها ارزش ذاتی طلا را در خود نهفته دارد، بلکه روایتگر داستان‌هایی از سلاطین و تاجران است که در گذر قرون، ثبات و زیبایی را به ارمغان آوردند. امروزه، گردآورندگان و متخصصان، سکه اشرفی را چون گنجینه‌ای نفیس پاس می‌دارند، تا نسل‌های آینده از این نماد جاودان، درس عظمت بیاموزند و آن را در آغوش تاریخ حفظ کنند.
سوالات متداول
